czwartek, marca 17, 2005

Mongolia - historia

HISTORIA. Ślady osadnictwa człowieka na terenach M. pochodzą z późnego paleolitu; źródła chińskie wspominają koczowników Hu zajmujących się pasterstwem na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e.; w III w. p.n.e. utworzyli oni silny związek plemienny Hiung-nu; część tego ludu zmieszana z innymi plemionami jako Hunowie w IV w. n.e. dotarła do Europy, pozostali zostali podbici przez związek plemienny Żuan Żuanów; w połowie VI w. ich panowanie obalił lud turecki Tu-kiu, którego władca nosił tytuł chana; w poł. VIII w. hegemonię osiągnęli Ujgurowie tworząc turecki kaganat (745-840), a następnie Kirgizi (840-920); dominację ludów mongolskich rozpoczęli Kitanowie (920-1125), po czym nastąpił okres rozdrobnienia; 1206 Czyngis-chan zjednoczył plemiona mongolskie, kładąc podwaliny pod imperium, podzielone jeszcze za życia między 4 synów: Dżucziego, Czagataja, Ögödeja i Tułuja; mimo sporów między nimi i ich potomkami imperium rozrastało się; 1231 zajęło Koreę; 1236-41 Batu-chan (syn Dżuczego) najechał Europę (m.in. Polskę i Węgry); chan Möngke (1251-59) opanował Tybet i Wietnam, a jego brat Hulagu - Persję; Kubilaj (1260-94) dokończył zapoczątkowany przez Czyngis-chana podbój Chin, a także przekształcił imperium w federację państw Złotej Ordy, z przewagą Turków, którzy podbili księstwa ruskie, Krym, część Kaukazu i Syberii; w poł. XIV w. rozpoczął się rozpad imperium, którego nie powstrzymali późniejsi wybitniejsi władcy Dajan-chan (1481-1543), ani Altan-chan (1543-83); w końcu XVI w. upowszechnił się w M. buddyzm tybetański (lamaizm); 1634 część płd. opanowali Mandżurowie (odtąd zaczęto ją zwać M. Wewnętrzną); 1644 zwierzchnictwo mandżurskiej dynastii, która opanowała właśnie Chiny, przyjęli także książęta płn. M. zwanej dotąd Chałchą; Mandżurowie wcielili ją do swego imperium, nadając jej nazwę M. Zewnętrznej; 1911 proklamowanie przez M. Zewnętrzną niepodległości, ze zwierzchnikiem kościoła lamaickiego (Bogdo-gegenem) na czele; autonomia wielokrotnie naruszana przez strony walczące w rewolucji ros., Chiny i Japonię; po śmierci 1924 Bogdo-gegena powstaje Mongolska Republika Ludowa, o ustroju wzorowanym na radzieckim; 1939 terytorium M. próbowali zająć Japończycy, powstrzymani przez Armię Czerwoną; do 1989 kraj satelicki ZSRR; 1990-92 pierwsze pluralistyczne wybory, zmiana nazwy na Republika M.; 1992 uchwalenie nowej konstytucji, przywrócenie swobody wyznaniowej, wycofanie wojsk ros.; 1990-97 prezydentem Punsałmaagijn Oczirbat; w polityce wewn. kryzys wskutek cofnięcia subsydiów ros., gwałtownego demontażu gosp. planowej, pospiesznej prywatyzacji (75% gospodarki znajduje się już w prywatnych rękach) oraz 1998 suszy, która doprowadziła do spadku pogłowia zwierząt hodowlanych z 25 mln do 2,5 mln sztuk; nadzieją na poprawę trudnej sytuacji gosp. (40% ludności żyje w nędzy, za ok. 10 dol. miesięcznie, bezrobocie obejmuje co trzeciego Mongoła) bogate złoża naftowe, wymagające jednak inwestycji zagr.; 1996 zwycięstwo w wyborach opozycyjnej koalicji Unii Demokratycznej, 1997 w wyborach prezydenckich - przedstawiciela postkomunistów Nacagijna Bagabandi z Mongolskiej Partii Lud.-Rewolucyjnej która wygrała też (2000) wybory parlamentarne; 2001 reelekcja prezydenta Bagabandi.