Syberia (historia)

Ślady osadnictwa na Syberii sięgają czasów paleolitu; zaczątki organizmów państwowych pojawiły się w I tysiącleciu p.n.e. w pobliżu granic chińskich (Dżudżenowie, Kitanowie, Ujgurzy); źródła chińskie wspominają o plemionach sajańsko-ałtajskich podbitych w II w. p.n.e. przez Hunów; z S. pochodziły także liczne plemiona osiedlające się w Europie i Chinach, które w IV-VI w. n.e. spowodowały wędrówkę ludów; w IX-X w. istniało państwo Kirgizów jenisejskich; w XIII w. znaczna część S., zamieszkana przez Kirgizów i Buriatów, weszła w skład mongolskiego imperium Czyngis-chana; jego rozpad na samodzielne chanaty-ordy dał początek nazwie "Syberia", tak określano początkowo powstały na obszarze S. Zach. w XV w. (po upadku Złotej Ordy) chanat sibirski ze stol. w Sibirze (następnie w Kazłyku); obok niego istniały równolegle m.in. chanaty Ostiaków (Chantów) i Mansów (Wogułów) nad dolnym Irtyszem, Nieńców (Samojedów) nad dolnym Obem, Ewenków (Tunguzów) na wsch. od Jeniseju, Jakutów nad środk. Leną; ziemie na Płw. Czukockim zajmowali Czukcze, nad Zat. Anadyrską - Koriacy, na Kamczatce - Itelmeni, nad Amurem - Nanajowie i Dagurowie, nad Bajkałem - Buriaci, nad górnym Jenisejem - Tuwińcy; ludy te znajdowały się na różnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego, a źródłem ich utrzymania było myślistwo, pasterstwo, hodowla reniferów, rybołówstwo. Od XI w. rozpoczyna się na obszarach zach. i płd. S. powolna ekspansja państwa ruskiego ze stol. w Nowogrodzie Wielkim, które podporządkowało sobie chanaty Ostiaków, Mansów i kilku innych grup etnicznych, których ludność zwano wówczas ogólnie Jugrami; 1478 po podporządkowaniu Nowogrodu Moskwie, przejęła ona władzę nad tymi ziemiami, a Iwan III kazał się tytułować księciem Jugorii; 1552 podbity został chanat kazański, 1555 chanat sibirski; próba odzyskania niezależności przez władcę chanatu sibirskiego, Kuczuma, nie powiodła się; wyłączność na handel na tym obszarze otrzymała rodzina Stroganowów (posiadaczy ziemskich z okolic Permu), która zorganizowała dla podboju dalszych ziem ekspedycję zbrojną najemnych Kozaków pod wodzą Jermaka, zakończoną ostatecznym rozpadem chanatu sibirskiego; po nim upadły kolejne. 1587 wybudowano Tobolsk (jako warownię, a zarazem centrum administracyjne S.), 1586 Tiumeń, 1600 Turyńsk, 1604 Tomsk, 1609 Turchańsk - w rezultacie na początku XVII w. władza Rosji sięgała po Jenisej; 1632 powstał Jakuck, w połowie XVII w. na wsch. zdobyto ziemie do wybrzeży O. Spokojnego, 1699 zajęto Kamczatkę, a na płd. opanowano wybrzeża Bajkału (1652 powstał Irkuck); pod koniec XVII stulecia sięgnięto po ziemie nad Amurem, co spowodowało długotrwały konflikt z Chinami, zakończony traktatami: nerczyńskim (1689) - przyznającym Rosji prawo do wybrzeży M. Ochockiego, w zamian za ziemie nad środk. i dolnym Amurem, a następnie traktatem ajguńskim (1858) - przyznającym Rosji ziemie na lewym brzegu Amuru (do ujścia Ussuri); tym samym cała S. znalazła się w rękach Rosji. Początkowo kolonizacja S. przez Rosję dokonywała się dobrowolnie, przez osiedlających się tu kupców, myśliwych przybyłych w poszukiwaniu zwierząt futerkowych, a także zbiegłych chłopów pańszczyźnianych; planowe osiedlanie kolonistów oraz przesiedlenia przymusowe miały niewielki zakres; dopiero ustanowiony 1649 kodeks praw cara Aleksego wprowadził prawne pojęcia przymusowego osiedlania i zesłania. Całością obszarów administrowano najpierw bezpośrednio z Moskwy (tzw. Posolski Prikaz, a od 1637 - Syberyjski), za pośrednictwem wojewodów sprawujących władzę wojskową i administracyjną (m.in. nadzór nad przestrzeganiem państwowych monopoli na handel kością mamuta, futrami, winem, tytoniem), co sprzyjało narastającej korupcji i wyzyskowi miejscowej ludności przez urzędników; 1662 wybuchło w S. Zach. powstanie, zbrojne bunty organizowali też wielokrotnie Buriaci i Jakuci w S. Wsch.; 1708 utworzono gubernię syberyjską z siedzibą w Tobolsku i generałem-gubernatorem na czele; 1764 Katarzyna II (dążąc do przekształcenia S. w królestwo) podniosła rangę guberni syberyjskiej do statusu namiestnictwa; 1822 wydzielono S. Zach. z guberniami: tobolską, tomską i obwodem omskim oraz S. Wsch. z guberniami: jenisejską, irkucką i obwodem jakuckim; własne zarządy miały Kamczatka i wybrzeże M. Ochockiego, po wojnach z Chinami także nowo zdobyte ziemie nad Amurem i Zabajkale. Liczba Rosjan - wg spisu ludności przeprowadzonego 1762-64 - wynosiła na ziemiach S. Zach. ok. 200 tys., S. Wsch. - 160 tys.; w połowie XVIII w. rozpoczęto eksploatację bogactw naturalnych S.; niedostatek ludzi sprawił, iż w kopalniach zaczęto masowo wykorzystywać zesłańców, początkowo kryminalistów, później także więźniów politycznych i jeńców wojennych; pierwszą zapisaną w dokumentach większą grupą byli mieszkańcy Uglicza, którzy 1592 samowolnie ukamienowali zabójców carewicza Dymitra; Piotr Wielki zsyłał m.in. uczestników powstania K.A. Buławina oraz wziętych do niewoli podczas wojen Szwedów, Katarzyna II zesłała A.N. Radiszczewa i część konfederatów barskich, Aleksander I (po anektowaniu Gruzji 1801-10) zbuntowaną szlachtę gruzińską, Mikołaj I - dekabrystów; poczynając od lat 20. XIX w. - masowo zsyłano Polaków, uczestników spisków niepodległościowych i powstań; po 1849 wśród zesłańców są m.in. młodzi pietraszewcy (F. Dostojewski), pod koniec stulecia dominują socjaliści i anarchiści; Polacy położyli zresztą znaczne zasługi w dziele nauk. zbadania S., m.in. w zakresie nauk biologicznych B. Dybowski, W. Godlewski, A. Czekanowski, w zakresie geografii, geologii i paleontologii - J. Czerski, archeologii - M. Witkowski, etnografii - W. Sieroszewski i B. Piłsudski. Koniec XIX w. przynosi też rozwój handlu (z Europą i Chinami), przem. i kultury na ziemiach S., 1881 otwarto uniw. w Tobolsku, 1891 rozpoczęto budowę Kolei Transsyberyjskiej (zakończoną 1916); pociągnęło to za sobą m.in. falę emigracji zarobkowej z Królestwa Pol., która (wg źródeł ros.) wynosiła 9455 osób (1881) i 5708 osób (1882). Losy S. podczas rewolucji październikowej i wojny domowej toczyły się burzliwie, 1918 Daleki Wschód zajęły oddziały interwencyjne jap., amer., ang., franc.; do I 1920 cała S. znalazła się w rękach armii A.W. Kołczaka; po jej rozbiciu przez Armię Czerwoną dowodzoną przez M.M. Frunzego utworzono IV 1920 w Ułan Ude (dla uniknięcia wojny z Japonią) - buforową Rep. Dalekiego Wschodu, włączoną 1922 do Ros. Federacyjnej Soc. Rep. Radzieckiej. W okresie międzywojennym wyodrębniono administracyjnie autonomiczne rep., m.in.: Jakucką, Buriacką, Baszkirską, Tuwińską i obwody: Ojracki, Górnoałtajski, Kraj Nadmorski, Kraj Wsch.- i Zachodniosyberyjski, Kraj Chabarowski; wybudowano też uralsko-kuźniecki okręg przem., szereg fabryk przem. maszynowego w Irkucku, Nowosybirsku, Krasnojarsku, 27 nowych kopalń, szereg wyższych uczelni, m. Komsomolsk nad Amurem oraz drugą linię Kolei Transsyberyjskiej; znaczna część tych przedsięwzięć dokonała się siłami więźniów, zesłańców do syberyjskich łagrów, tworzonych od 1918 (m.in. w Tobolsku, Norylsku, Tomsku, w Jakucji i dorzeczu Kołymy). Podczas II woj. świat. S. odegrała ważną rolę jako zaplecze surowcowe, przem. i żywnościowe ZSRR; ewakuowano tu 1/3 zakładów przem. z Rosji eur., utworzono wiele nowych fabryk zwł. przem. zbrojeniowego, lotniczego, co wyraźnie podniosło znaczenie tego regionu; po wojnie uruchomiono m.in. Syberyjski Oddział Akad. Nauk ZSRR (1957), w rejonie Nowosybirska powstało miasteczko naukowe Akademgorodek, nadto uniw. w Irkucku, Krasnojarsku, Nowosybirsku, Tiumenie, Barnaule, Omsku; na S. przeniesiono ciężar badań kosmicznych, fizyki atomowej itp.; wybudowano Bajkalsko-Amurską Magistralę (BAM) kolejową, szereg elektrowni i nowych fabryk; po śmierci Stalina i Berii poczęto też ograniczać liczbę łagrów; wiele inwestycji dokonało się w warunkach drastycznego niszczenia środowiska naturalnego (m.in. w rejonie Bajkału), z całkowitym lekceważeniem problemu składowania odpadów przem. (co doprowadziło do skażeń promieniotwórczych ogromnych obszarów S.). Okres pierestrojki dotarł na S. z opóźnieniem; po rozpadzie ZSRR uformowały się na tych terenach suwerenne republiki: Ałtaj, Buriacja, Chakasja, Jakucja (ob. Sacha), Tuwa; autonomiczne okręgi: Agińsko-Buriacki, Chanty-Mandyjski, Czukocki, Ewenkijski, Jamalsko-Nieniecki, Koriacki, Nieniecki, Tajmyrski, Ust-Ordyńsko-Buriacki, a także kraje: Ałtajski, Chabarowski, Krasnojarski, Nadmorski, Stawropolski - które przystąpiły do Federacji Ros. podpisując (III 1992) stosowny układ.